چشم انداز اسلامی

در خطبه 80 کتاب شریف نهج البلاغه مطلبی آمده بدین صورت که:

متن روایت: 
«مَعَاشِرَ النَّاسِ إِنَّ النِّسَاءَ نَوَاقِصُ الْإِيمَانِ، نَواقِصُ الحُظُوظِ ، نَواقِصُ العُقولِ... وَاَمَّا نُقْصَانُ عُقُولِهِنَّ فَشَهَادَةُ امْرَاَتَیْنِ کَشَهَادَةِ الرَّجُلِ الْوَاحِدِ...»

ترجمه: 
اى مردم! زنان از نظر ايمان و بهره اقتصادى و موهبت عقل، كاستى هايى دارند... و اما تفاوت عقلشان با مردان بدان جهت است که شهادت دو زن برابر شهادت یک مرد است...

در این پست میخواهیم این روایت را بررسی کنیم:
 

این روایت بخشی از خطبه 80 امام علی(ع) در نهج البلاغه می‌باشد که منجر به بروز شبهاتی در ذهن برخی مردم شده است. اما پاسخ هایی که علما به شبهه ی نقص عقل زن داده اند بدین شرح است:

1. این خطبه بعد از جنگ جمل ایراد شده و مراد از نساء، همه ی زنان نیستند بلکه شخص عایشه مدنظر است.  [اما با توجه به اینکه کلمه ی نساء عمومیت دارد به نظر نمی رسد این توجیه و پاسخ صحیح باشد.]

2. روایت، مرسل است و شیوع ندارد و به جز یک روایت دیگر که آن هم مرسل است، سایر روایات مربوط به نقصان عقل زنان در بحارالانوار و دیگر کتب روایی همگی مستند به همین خطبه از نهج البلاغه میباشند.  [البته تمامی روایات نهج البلاغه مرسل است و سلسله اسناد روایی در آن ذکر نشده است اما این به معنای ضعف اسناد نهج البلاغه نیست ولیکن در خصوص این خطبه، کسانیکه کوشیده اند سند بی عیبی برای این خطبه پیدا کنند موفق نبوده اند]

3. به نظر میرسد که منظور از عقل در اینجا همان حافظه باشد. این مطلب دور از ذهن نیست چرا که در قديم به مجموع دستگاه فكرى، «عقل» مى‌‏گفته‏‌اند كه حافظه هم در اصطلاح، جزء عقل بوده است. ‏[در ضمن، علتی که امام(ع) برای نقصان عقل آورده است عنوان شهادت است در حالیکه شهادت ربطی به عقل ندارد بلکه یک امر حسی است و آنچه موجب تمایز نوع زنان از نوع مردان در مسئله ی شهادت میشود به نسیان و فراموشکاری زنان برمیگردد نه به مسئله ی نقصان در عقل و همین مطلب را قرآن کریم نیز بیان کرده است و موید احتمال ماست.]

4. [حتی اگر به همان عقل عرفی هم معنا بکنیم] عقل به دو دسته نظری و عملی تقسیم میشود و نقصان عقلی که در روایت امام(ع) بدان اشاره شده به عقلی نظری برمیگردد نه عقل عملی. یقین، جزم، ظن و گمان، وهم، خیال و مانند آن، جزو شئون عقل نظری است؛ امّا نیت، عزم، اخلاص و اراده، محبت، تولی، تبرّی، تقوا، عدل و مانند آن، جزو عقل عملی است و آنچه معیار فضیلت است عقل عملی میباشد. (این تعریف از عقل نظری و عملی مبتنی بر آراء آیت الله جوادی می‌باشد)

5. گروهی نیز قائلند به اینکه عقل (چه نظری و چه عملی) در زنان و مردان به شکل یکسان وجود دارد منتها عوامل محیطی و اجتماعی باعث نقصان عقل در نوع زنان شده است که البته این عوامل به بُعد عاطفه‌ی تکوینی زنان بازگشت میکند وگرنه اگر زنان بتوانند عواطف خویش را در تصمیمی گیری ها کنترل کرده و از عوامل فرهنگی و اجتماعی تاثیر ناپسند نپذیرند از شمول روایات نقصان عقل خارج خواهند ضد. به همین مطلب حضرت علی(ع) در روایت دیگری اشاره میکنند: «ایاک و مشاورة النساء الا من جُرِّبَت بکمال العقل» یعنی از مشاوره با زنان بر حذر باشید مگر با زنانی که کمال عقلشان تجربه شده باشد. از این روایت این چنین استفاده میشود که نقصان عقل زنان یک امر ذاتی نیست و زنان نیز میتوانند به مراحل کمال عقلی دست پیدا بکنند. طبق این مبنا میتوان گفت نقصان عقل اختصاص به زنان نداشته و مردان هم اگر عواطف بر آنان چیره شود و یا برخی صفاتی که در روایات آمده را نداشته باشند دچار نقصان عقل خواهند شد. مثلا در روایات آمده است: «من کان عاقلا کان له دین؛ یعنی هر کس عاقل است دین دارد.» پس طبق این روایت کسی که دین ندارد عقل هم نخواهد داشت چه زن باشد و چه مرد. اما از آنجا که غالب و نوع زنان بیشتر بر مبنای احساسات و عواطف عمل میکنند در برخی روایات از زنان به شکل خاص به عنوان نواقص العقول یاد شده است وگرنه نقصان عقل هیچ اختصاصی به زنان ندارد و همچنین هیچ لزومی هم ندارد که شامل تمامی زنان بشود.

برگرفته از:
1. https://makarem.ir/maaref/fa/article/index/420305/%d9%86%da%af%d8%a7%d9%87-%d8%aa%d8%ad%d9%82%db%8c%d8%b1%d8%a2%d9%85%db%8c%d8%b2-%d8%a8%d9%87-%d8%b2%d9%86%d8%a7%d9%86-%d8%af%d8%b1-%d9%86%d9%87%d8%ac-%d8%a7%d9%84%d8%a8%d9%84%d8%a7%d8%ba%d9%87!

2. https://hawzah.net/fa/Magazine/View/4892/8229/109358/%D8%B9%D9%82%D9%84-%D8%B2%D9%86%D8%A7%D9%86

3. زن در اسلام، فریبا علاسوند، ص56 
4. مجموعه آثار شهید مطهری، ج29، ص414 
5. زن در آینه جلال و جمال، آیت الله جوادی آملی، ص374  
6. جریان شناسی ضدفرهنگها، عبدالحسین خسروپناه، ص285_287